22 февраля, 2023 - 11:15
Анэ… Сыту мыхьэнэшхуи иIэ, къаруушхуи щIэлъ хьэрфищ фIэкIа мыхъу а псалъэм. Анэмрэ бынымрэ яку зэпыщIэныгъэ быдэ дэлъщ, ахэр зэпэIэщIэ щыхъуми, гухэр зэрощIэ, псэхэр зэрыIыгъщ. Бынымрэ анэмрэ зэпызыщIэ къуэпсыр зэпызычыфын, яку дэлъ лъагъуныгъэр зыхуэгъэкIуэдын зы къаруи щыIэкъым.
ЗэрыжаIэу, цIыхур балигъ щыхъур и анэр дунейм щехыжа махуэрщ. Уи ныбжьыр хэкIуэтэхукIэ анэм теухуа гукъэкIыжхэр нэхъ гуащIэ мэхъу, абы теухуа теплъэгъуэхэр нэгум щIэт зэпытщ. Сыхуейт нобэ си анэм теухуа гукъэкIыжхэмкIэ сывдэгуэшэну.
Ди анэ Молэ Бабыш Пагуэ и пхъур 1906 гъэм Дыгъужьыкъуей (Аушыджэр) къуажэм къыщалъхуащ. Ар Жылокъуэхэ япхъущ. Псори дызэреджэу щытар Бабэщ. ЗэрыдимыIэжрэ илъэс щэщIым щIигъуами, и нэгум къищу щыта нурым ди унэр къигъэнэху зэпытщ.
Анэм и гум къыбгъэдэкI хуабагъэмрэ и псэм и IэфIагъымрэ дыщимыгъащIэу дыкъигъэхъуащ и бынищыр: сэрэ си шыпхъухэу Данизэтрэ Нуржанрэ. Дысабий дыдэу тфIэкIуэда ди адэм щIэныгъэ зэдгъэгъуэтыныр и уэсятти, тхылъым, еджэным дызэрыдихьэхыр ди анэм и гуфIэгъуэшхуэт. Абы жиIэрт: «Сыту насыпышхуэу къыщыхъунт фи адэм иджыпсту фыкъилъэгъуамэ. Сэри си натIэм къритхар арати, си кIэтIийр си вакъэпсу фыспIащ, зеиншафэ къыфтезгъэуакъым». ТIэкIу гупсысэрти, адэкIэ къыщIигъурт: «Сэри латин хьэрфхэмкIэ седжэфу, сытхэфу сесат». ИкIи пэжт. Ди анэр 1914 гъэм Налшык къыщызэIуаха реальнэ училищэм щIагъэтIысхьат, ауэ и Iыхьлы нэхъыжьхэм ящыщ зым и унафэкIэ и еджэныр зэпыуауэ щытащ - а зэманым нэхъыжьым и псалъэм къаруушхуэ иIэт.
Молэхэ я нысэ хъуа нэужь ди анэм нэмэз ищIу, нэщIу, КъурIэн еджэу псэуащ.
Иджыри хъыджэбздэсу ди анэр дэрбзэр IэщIагъэм хуэIэзэ хъуат. Телъыджэу абы и Iэпэм къыпыкIырт бухъар, упщIэ пыIэхэр, цей, бэлъто, джанэ, гъуэншэдж, джэлэфей, кIагуэ дыта, бостей, кIэ, плIэ, нэгъуэщI щыгъыныгъуэхэри. Ар зэхуэдэу Iэзэу ирилажьэу щытащ Iэрыгъадэ, лъакъуэрыгъадэ маршынэхэм. Ныкъусэныгъэ гуэр яIэ хъуамэ, ахэр зэпкърихырти, илажьэр зэхигъэкIырт, зыхуей хуигъэзэжырти, иригъэжьэжырт.
Цы иджырт, ипщIырт, лъэпэд, цыджанэ, Iэлъэ, пщэдэлъ, лъей, гуэншэрыкъ, вакъэ зэщIэда, упщIэ вакъэ ищIырт, цыхъар, шылэхъар дэгъуэхэр и Iэпэм къыщIэкIырт. И нэр жант ди анэм. Махуэм колхозым щылажьэрт, пщыхьэщхьэм унэм къекIуэлIэжа нэужь унагъуэ къалэным щIидзэрт: фэтыджэным бжьэхуц шыхьа е хъыдан псыгъуэ кIапэ хилъхьэрти, абы иригъэщI нэхумкIэ пщафIэрт, жьыщIэрт, тхьэщIэрт, бзэрт, дэрт,
Сышхэну сытIысыху сигу къохьэж ди анэм иупщIэфIу щыта адыгэ шхыныгъуэ гуакIуэхэр. СщIэжыркъым зэгуэр шхын щIыIэ сигъэшхауэ. Ерыскъы къыдэмэщIэкIыр анэм и Iэм берычэт щIэхъукIырт. ИпщэфIым езым хишхыкI щыIэтэкъым. И гур егъэлеяуэ и быным хупихырт. Щыри дызэхуигъадэрт, зэрыхузэфIэкIкIэ. Ауэ сэ дагъуэ къысхуащIу фIэфIтэкъым: «КхъыIэ, щIалэ закъуэм фытемыгуплIэ», - жиIэрти лъаIуэрт.
Анэр апхуэдэу къыщысщхьэщыж къэхъуми, зыри сщхьэщихыртэкъым. Лэжьыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм сыхуигъасэрт, гъащIэм сыхуригъаджэрт. Ди анэм и ущиехэр нобэми си гум илъщ. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, «ЦIыхум дахэу яхущыт», «Уи гъунэгъур уи гъуапэщ», «Къыуагъэза дзыхь умыIуатэ», «Хьэрэхьупым япэ тэдж», «Нэхъыжь и гъуэгу зыпумыупщI», «Гъавэр умыутэ», «Пшхы хъун къызыпыкIэ жыг къыумыгъауэ», «Бзу абгъуэ уимыплъэ», нэгъуэщIхэри.
Анэм сеупщIурэ лъэпкъ къуэпсхэр зэпысщIэжын сфIэфIти, псэхугъуэ изгъахуэртэкъым. Зэи ешауи, фIэмыфIуи, зэман хуримыкъууи зыкъызигъащIэртэкъым. СыткIэ зыхуэзмыгъэзами, и жэуапхэр хьэзырт, къыспэджэжырт. Езыр набдзэгубдзаплъэт, гурыхуагъ мыкIуэщIыж бгъэдэлъти, куэд ищIэжырт. Мыхьэнэ зиIэ гуэрхэм гу зэрылъыстэм щыгуфIыкIырт.
И адэшхуэ Жылокъуэ Адэлджэрий, Дыгъужьыкъуей къуажэм и старшынэу щытам, и шыфэлIыфэ, и теплъэ, и дуней тетыкIар фIыуэ ищIэжырти, абы теухуа хъыбар куэд къысхуиIуэтэжырт. Ди анэм зэрыжиIыжымкIэ, и адэшхуэр лIы щхьэпэлъагэтэкъым, цIыху хэщIыхьакIэ уеджэнтэкъым, къуэгъутэкъым икIи пшэртэкъым. И фэри илри зэкIужт. Шым теIулIам ещхьу къикIухьырт. И кIэрахъуэм и бгырыпхыр хуришэхыу шы хужьым тест. НэкIухут. Нащхъуэт. НэкIущхьэплъ лъагъугъуафIэт. ЗэфIэкI иIэт, цIыхухэм пщIэ къыхуащIырт, и лэжьыгъэм къыпэкIуэу къратауэ пащтыхь дамыгъэ куэди иIэт.
Дунейм цIыхур къызэрытехъуэрэ анэм и бзэр и гъуэгугъэлъагъуэщ. Сэ ди анэм и бзэм и шэрыуагъыу щытар сIуатэ пэтми схуэухыркъым. И нэм илъагъур псалъэкIэ тынш дыдэу къыбгуригъэIуэфу шэрыуэу псалъэрт. И псалъэмакъым макъамэ щабэм хуэдэу ущIэдэIурт. Емыджа щхьэкIэ, ар усакIуэ, къэIуэтэжакIуэ, гъэсакIуэ, джэгуакIуэ Iэзэт. Абы и хъуэхъури, гушыIэри, ауанри, хъуэрыбзэри екIут, дахэт, зыщумыгъэнщIу уедаIуэрт. ТхьэлъэIу псалъэхэу куэдрэ къигъэсэбэпырт: «ЖьыкIэфэкIэм Тхьэм гущIэгъу къыхуищI», «ЩIэблэм Тхьэм дунейм гу щригъахуэ», «Фи гуащIэдэкIыр псыкIэ Тхьэм имыщI», «Фи гъавэм Тхьэм берычэт хилъхьэ», «ЩIым и фIыгъуэм Тхьэм фыщимыгъащIэ», «Е зигу илъым Тхьэм къыхузэпимыщэ», «Фи гъуэгур Тхьэм фхуигъэнэху» жыхуиIэхэр.
Гущэкъу уэрэдхэр ищIэрт, езыми дахэу зэхилъхьэрт. «Ди къаз некIуэкIа», «Зы зимыIэм выжьитI иIэт» къебжэкIхэр ди анэм зэрыжиIэжу щытам хуэдэу зэи зыщIыпIи щызэхэсхакъым, тхылъми иту срихьэлIакъым. Анэдэлъхубзэм и къэуатыр быдзышэм хэту къытпкърилъхьащ, ЩIэблэм бзэр егъэджыныр IэщIагъэу и бынищми къызэрыхэтхар, шэч хэмылъу, зи фIыщIэр аращ.
Ди анэм гъащIэм къыхиха и жыIэгъуэу щиплIым щIигъу стхыжащ: «Анэм и псалъэ», «Анэм и макъ» фIэщыгъэхэр яIэу тхылъыпхъэу згъэхьэзырауэ Гуманитарнэ къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым щIэлъщ. Ахэр щыIэхукIэ ди анэм и ущие Iущхэр иджыри щIэблэ куэдым зэхахынущи си гур мэгуфIэ.
